Weerbare zorg: overeind blijven in noodsituaties

Of een ziekenhuis nu onder water is gelopen, een cyberaanval de operatieplanning heeft platgelegd of een pandemie buitengewoon grote patiëntaantallen oplevert: de gezondheidszorg in ons land moet altijd zo goed mogelijk kunnen doorgaan. Daartoe hebben de universitair medische centra (umc’s) en de ministeries van VWS en Defensie de handen ineengeslagen. In crisistijd kunnen het Calamiteitenhospitaal en de Nationale Zorgreserve de druk op de zorg verlichten. “Mede gezien de geopolitieke spanningen is het essentieel ons als land te blijven voorbereiden op noodscenario’s”, zegt hoofd Calamiteitenhospitaal Joris Prinssen. “En voor de continuïteit van zorg is het ook belangrijk dat uitbehandelde patiënten het ziekenhuis kunnen verlaten en daarna de juiste hulp blijven krijgen”, aldus Berdien Dijkstra, hoofd FLEXbureau van het Radboudumc.

4 april 2023: bij Voorschoten ontspoort een trein. Volgens de eerste berichten zijn ongeveer 75 passagiers gewond geraakt. Dan treedt het gewondenspreidingsplan in werking, bedoeld om overbelasting van ziekenhuizen in de regio te voorkomen en de continuïteit van zorg te garanderen. De zwaarst gewonden worden vervoerd naar nabijgelegen ziekenhuizen. Minder zwaargewonden, die een langere transporttijd kunnen verdragen, gaan naar het Calamiteitenhospitaal in Utrecht.

“In het Calamiteitenhospitaal stonden meteen zorgmedewerkers paraat om deze slachtoffers te helpen”, vertelt Joris Prinssen. “Uiteindelijk bleken er minder gewonden te zijn dan gedacht, circa twintig. Maar door er tien op te vangen in Utrecht, konden wij de druk op de ziekenhuizen in de buurt van Voorschoten verminderen.”

Uniek in de wereld

De casus maakt duidelijk wat het Calamiteitenhospitaal kan betekenen in een noodsituatie. Prinssen: “In het UMC Utrecht is er een grote locatie die voor grootschalige rampen en ongevallen binnen dertig minuten paraat staat met 200 bedden en bemand door zorgverleners van dit umc. Patiënten kunnen er low, medium en intensive care krijgen. Er is ook een aparte ruimte voor patiënten met een virusinfectie, zodat professionals en andere patiënten niet besmet kunnen raken. Geen enkel ander land heeft een faciliteit als deze. Veel buitenlandse delegatie zijn al op bezoek geweest.”

Eerste opvang bij een calamiteit

Het Calamiteitenhospitaal wordt bekostigd door de ministeries van VWS en Defensie. Prinssen is in dienst bij laatstgenoemd departement. “We dragen bij aan weerbare zorg. In een crisissituatie kunnen dankzij het Calamiteitenhospitaal méér inwoners van Nederland zorg krijgen. Vergeet ook niet de opvang van verwanten van patiënten. Na de tramaanslag in Utrecht in 2019 bijvoorbeeld, zijn hier vijf of zes gewonden behandeld en was er plek voor ruim honderd verwanten. Zie het Calamiteitenhospitaal als de eerste opvang bij een calamiteit. We willen patiënten na die eerste fase weer zo snel mogelijk verplaatsen naar een andere zorglocatie, zodat wij ruimte hebben voor nieuwe patiënten. Stel, er breekt een cafébrand uit als 25 jaar geleden in Volendam. Dan hebben wij de voorzieningen om gewonden in de acute fase op te vangen en kunnen ook experts van brandwondencentra hierheen komen om zorg te verlenen. Daarna bekijken we of de patiënten kunnen worden vervoerd naar het brandwondencentrum waar de experts normaal gesproken werken.”

Reservoir

Waar het Calamiteitenhospitaal al sinds 1991 bestaat, is de Nationale Zorgreserve een reactie van de ministeries van VWS en Defensie op de coronapandemie van een paar jaar geleden. Het is een landelijk netwerk van ruim 4000 (oud-)zorgprofessionals, een reservoir waaruit kan worden geput wanneer de reguliere zorg handen tekortkomt. Het Radboudumc sloot zich in juni 2025 als eerste academisch ziekenhuis aan bij de Nationale Zorgreserve.

Bevoegd en bekwaam houden

Namens het Radboudumc onderhoudt Berdien Dijkstra het contact met het netwerk. In Nijmegen is zij tevens hoofd FLEXbureau (flexkrachten) en Single point of contact (zzp’ers). Ze vertelt: “In de coronatijd kregen ziekenhuizen hulp van gepensioneerde zorgmedewerkers en ook van medewerkers die al een tijd niet meer aan het bed stonden. Hoe blij en dankbaar we ook waren dat zij zich aanmeldden, in de praktijk konden zij vaak niet meer doen dan medicijnkastjes bijvullen. De reden: ze waren niet bevoegd en bekwaam meer. Hun inzet kwam de efficiëntie nauwelijks ten goede. Toen is landelijk het plan ontstaan een Nationale Zorgreserve op te bouwen, bestaand uit oud-zorgmedewerkers die na hun afscheid van de zorg bevoegd en bekwaam worden gehouden om te kunnen inspringen in acute situaties. Die extra paraatheid bevordert dan ook de doorstroom van patiënten, zodat nieuwe patiënten snel kunnen worden geholpen op de juiste plaats.’

Het Radboudumc vestigt bij oud-zorgverleners in eigen huis en in de regio Nijmegen de aandacht op de mogelijkheid om toe te treden tot de Nationale Zorgreserve. Het leidt tot aanmelding van bijvoorbeeld mensen met een achtergrond als arts, tandarts, verpleegkundige, operatieassistent, fysiotherapeut, apotheker of psycholoog.

Patiënten stromen door

In een crisissituatie is er regionale en landelijke coördinatie: welke ziekenhuizen hebben het meest extra handen nodig? Daar worden zorgreservisten ingezet. Dijkstra: “Op die manier kunnen patiënten in zo’n ziekenhuis worden geholpen en na een succesvolle behandeling uiteindelijk doorstromen naar een andere plek. Zonder zorgreservisten stokt dat proces en kan het ziekenhuis de zorgvraag niet meer aan.”

Máár, voegt ze toe, deze gang van zaken is niet alleen wenselijk in evidente crisissituaties als een pandemie of tientallen gewonde militairen tijdens een operatie in Oost-Europa. “We zien nu al dagelijks dat de continuïteit van zorg in gevaar komt. Kijk bijvoorbeeld naar oudere patiënten die het ziekenhuis niet kunnen verlaten omdat er geen plaats voor hen is in een verpleeghuis of omdat ze thuis geen mantelzorger hebben. Zij hebben vaak ‘een tussenoplossing’ nodig. De samenwerking met de Nationale Zorgreserve laat zien dat we samen veel kunnen bereiken. Deze gezamenlijke aanpak is ook nodig tussen instellingen en ziekenhuizen in de regio, om zulke knelpunten in de zorgketen effectief op te lossen.”

Noodvoorraden aanleggen

Mede met het oog op de geopolitieke spanningen en de vrijwel dagelijkse cyberaanvallen waaraan de gezondheidszorg blootstaat, is het volgens Prinssen verstandig om beter voorbereid te zijn op noodscenario’s. “Denk niet alleen aan het trainen van reguliere zorgmedewerkers en zorgreservisten op werken in een crisis, maar ook aan het aanleggen van onder andere medicijnvoorraden. De inkoop van ziekenhuizen is zó efficiënt georganiseerd, dat het nauwelijks mogelijk is een flinke voorraad op te bouwen. Bij Defensie wordt vaak gezegd: het is nú tijd om je voor te bereiden, dus neem die tijd.”

(Tekst: Gerben Stolk)